Ma nā ‘ulu‘ulu palapala a me nā waihona ki‘i, he nui ho‘i kau nā hunahuna ‘ike waiwai o ko Hawaiʻi mo‘olelo, i laha ‘ole i ka lehulehu i kēia wā. Eia ka no‘ono‘o ‘ana o kahi haumāna lāhui no ka nui ko‘iko‘i o ia mau waihona o ka ‘ike.
E heluhelu i ka Pelekane (Read in English)
I ka makahiki 1862, ʻike aku nei ke kākau moʻolelo hiwahiwa ʻo Joseph Hoʻonaʻauao Kānepuʻu i ka hakina o kekahi oli ma ka moʻolelo ʻo Hiʻiakaikapoliopele a hāpai ʻo ia i manaʻo iā Kāpihenui, ʻo ia hoʻi ka luna hoʻoponopono o Ka Hoku o ka Pakipika, i paʻi ʻia ma ka lā 30 o ʻOkakopa: “E makemake ana ka hanauna Hawaii o na la A.D. 1870, a me A.D. 1880, a me A.D. 1890, a me A.D. 1990,” i kākau ai ʻo ia nei. ʻO kēia paukū, na Noenoe K. Silva i huʻe i nā huna lepo a unuhi ma kāna puke ʻo The Power of the Steel-tipped Pen, he mea hoʻomanaʻo nō ia, ʻo ka ʻūlāleo a me ka nehenehe o ko kākou poʻe kūpuna i ke oli ʻana no ka hiki ʻana o ka lā, pēlā nō hoʻi ko lākou ʻena aloha no nā waihona palapala kahiko, i koi aku nō inā ao ka lā, ao pū kākou.
I ka wā e hoʻopūmehana ai ke kukuna o ka lā i ka Hale Aliʻi ʻo ʻIolani no hope mai o Mānoa, e nanea ana kekahi o mākou i ke anu o ka Hale Waihona Palapala Kahiko, lākeke ʻia a hoʻopūmehana ʻia mākou i ka mauli, ke kope, ke kī māmaki, me ka ʻakaʻaka. Haʻalele akula nō, a komo i nā lumi mehameha. Piʻi kekahi o nā akewika i ke alapiʻi e ʻimi palapala ai, hoʻomākaukau kekahi i ka wahi paʻi hoʻouila, a hele kekahi o mākou i ka wahi unuhi. Ma koʻu kūlana ʻimi noiʻi no ka akewika, he “akewika hanohano” hoʻi, ʻo ia kekahi inoa i kapa ʻia e ka Waihona Palapala Kahiko o ka Mokuʻāina ʻo Hawaiʻi iaʻu, hana au i ia mau hana a pau.
‘O ka ʻūlāleo a me ka nehenehe o ko kākou poʻe kūpuna i ke oli ʻana no ka hiki ʻana o ka lā, pēlā nō hoʻi ko lākou ʻena aloha no nā waihona palapala kahiko, i koi aku nō inā ao ka lā, ao pū kākou.
Ma kahi o ʻumi makahiki aku nei, he haumāna laepua kolohe au ma Ke Kula Nui ʻo Mānoa, i ia wā koikoi ʻia mākou poʻe haumāna e kekahi polopeka a he aloha ʻāina hoʻi, ʻo Lilikalā Kameʻeleihiwa, e kipa aku i nā waihona palapala kahiko like ʻole, me kekahi haumāna i ʻoi aku o ka mākaukau ma kāna papa Moʻokūʻauhau Hawaiʻi. No 20 minuke kau aku nei au i ke kaʻa ʻōhua A no ka Akewika Mokuʻāina mai U.H. mai, hoʻomākaukau iho nei au iaʻu iho me ka paʻi ʻai, ke kanakē ʻawa, ka pule, me ka hoʻokani ʻana iā Aquemini na Outkast. Ma koʻu hōʻea ʻana, ua ʻākoakoa kekahi hapa liʻiliʻi o nā haumāna ma waho a e ʻoniʻoni ana i loko. Uhai aku au iā lākou i loko o kekahi ʻeleweka huna, piʻi i luna a ʻike aku nō i kekahi daguerreotype o Lydia Pākī i kapa hou ʻia i ka inoa ʻo Liliʻuokalani, ma hope mai komo aku mākou i ka mana o ke kūʻauhau lololo.
Kū ʻēʻē nā manawa hauʻoli a me nā manawa kaumaha i ka moʻolelo o Hawaiʻi nei a ma ka Waihona Palapala Kahiko o ka Mokuʻāina, he 400,000 nā hunehune one ma ke ana hola pili loa ma nā palapala e hea ana iā kākou e huʻe ma ka Waihona Palapala Kahiko o ka Mokuʻāina o Hawaiʻi. ʻO kēia mau palapala—he mau kūpuna ma nā ʻōlelo like ʻole—he mau kūpuna ia i paʻa pono ka ʻike e like me nā uhi ma nā kino minomino a lahilahi. Aia ma loko o kēia mau paia pōlani, moani ke ʻala o ke au o nā kūpuna i hala iho nei, e hōʻeu ana i ke kāhuli o ka lololo, e ʻume ana iā kākou. Hāpai ko kākou kūpuna i kēia ʻala ʻo ia nō ʻoe ʻo ka lau nehe nona ke aʻa i piha wai ʻeleʻele, e makemake ana e hoʻopaʻa, e liʻa, e pule, a e hoʻomalu iā kākou pākahi a pau.
Launa kēia mau kūpuna me ke kaiāulu ma o kekahi huina pōkole me kekahi poʻe kolohe ma hope o ke pākaukau akewika, e hiala ʻai ana i ka manapua i puhi ʻia a me ka malasada poi, me ke kūkākūkā ʻana e pili ana i ka hoʻomana akua. I kekahi manawa, lohe au i ka uwē hauʻoli o kekahi poʻe noiʻi i ka ʻike maka mua ʻana i ke kiʻi emulsion o kekahi kupuna ponoʻī, a i ka loaʻa ʻana paha o kekahi palapala i pūlima ʻia e kekahi kupuna ona. Inā nō ʻoe noho ma ʻaneʻi i ke alo, e lohe nō paha ʻoe i ke kūamuamu a me ka namunamu a kekahi poʻe e nonoʻo ana i ka poʻe i hoʻokahuli i ka noho aliʻi ʻana o ka Mōʻī Liliʻuokalani ma Ianuali 17, 1893.
Ui aku nei paha ʻoe, i mea aha ka noiʻi ʻana ma nā waihona palapala kahiko?
E like nō me nā kumu lāʻau, he hoʻopaʻa nā waihona palapala kahiko i ka ʻike a hoʻokaʻa ʻia ma o nā aʻa a i nā hanauna e hiki mai ana. He hale ka Waihona Palapala Kahiko o ka Mokuʻāina ʻo Hawaiʻi no nā mea nui me nā mea iki o nā kūpuna o ke au i hala me ka poʻe kūpuna o ke au e hiki mai ana, i ka maikaʻi a me ka hewa, i nā mea kūikawā i pono ka palapala ʻia ʻana. He mau ʻano ko ia mau kino a me ia mau waihona. ʻO nā palapala kaʻu punahele, wehewehe ia i nā puke wehewehe o nā kānaka oli, nā mana moʻolelo ʻokoʻa, nā lekapī no ka ʻōkolehao, nā kāmua o nā mele, nā mokuna ʻatikala nūpepa, me nā kiʻi i paʻi ʻia. He waihona paʻi kiʻi o nā aka kiʻi aniani i hoʻomanaʻo i nā poʻe kūpuna kānaka me ke kānaka ʻole. Hoʻomalu nā Palapala Aupuni i nā leka hoʻopiʻi, nā kāmua hoʻoholo hoʻolewa o nā aliʻi, nā papa kuhikuhi mea ʻai o ka mea e noho aliʻi ana, ka helu papa o nā paona he 400 o ka paʻi ʻai i ʻai ʻia ma ka pule hoʻokahi ma loko o ka Hale Aliʻi, nā moʻoʻōlelo a ka poʻe kū waki pō no ka Hale Aliʻi ʻo ʻIolani, a me ka nui o ke kope a nā kū waki pō i inu ai i kēlā me kēia pō. Kūhili ʻia nā palapala ʻāina i nā inoa ʻāina pēlā pū nā mea i huʻe ʻia me ka hunalepo ma nā oli.
Kākoʻo nā waihona palapala kahiko iā kākou ma ka hoʻomanaʻo ʻana i nā mele i haku ʻia no ke Kaua Kūloko o Wilikoki nāna i hoʻomanaʻo mai i ka hoʻomaluhia ʻia ʻana o ka ʻāina e ka poʻe hoʻihoʻi kūʻokoʻa i lilo i pio kālaiʻāina na ke aupuni hou. Paipai ia iā kākou ma ka hāliʻaliʻa ʻana i ka hoʻāʻo nani o kekahi mau kāne akamai e haku i ke kāmua o ka Palapala Hoʻopiʻi Kūʻē i ka hoʻohui ʻāina, na nā wāhine i ʻoi aʻe ka ʻeleu nō i hoʻoponopono, i kahakaha, a i hoʻopololei i nā leka hoʻopiʻi, a i alu like nō hoʻi i ka hōʻuluʻulu ʻana i nā pūlima he 20,000 a ʻoi aʻe na nā keiki, na nā wāhine, me nā kāne mai ʻō a ʻō o Hawaiʻi i kākau inoa. Maopopo leʻa kākou, ma o nā leka i hoʻouna ʻia i ka home mai Ka Lani Aliʻi Mōʻī Liliʻuokalani ʻoiai ʻo ia e hoʻihoʻi ana i ke kūʻokoʻa ma Wākinekona D.C. i ka manawa paʻakikī ma ma hope pono o ke kahuli aupuni, makana aku ʻo ia i puʻu kālā i ʻai a hewa nā waha o nā haumāna a me nā keiki a puni ʻo Hawaiʻi.
ʻO kēia mau palapala—he mau kūpuna ma nā ʻōlelo like ʻole—he mau kūpuna ia i paʻa pono ka ʻike e like me nā uhi ma nā kino minomino a lahilahi.
Hōʻoia nā waihona palapala kahiko i ke ola ʻana o nā pilina no nā kau a kau a hoʻokumu ia i puʻuhonua no ke au e hiki mai ana. Ma ke aheahe o ka makani Holoʻuhā i nā kuli o ka Lua Pele ʻo Kaʻau me Pālolo, lilo ia i hāliʻa no nā keiki e noho ʻuhā ana ma ko lākou mākua ma nā pāʻani leʻaleʻa a Ke Aʻa Mākālei, ʻo ia ka Hui Pōhili ʻŌlelo Hawaiʻi, ma nā makahiki 1990. ʻO ka ua Līlīlehua e heleleʻi mālie ana ma nā pāpālina o kēlā awāwa, he hāliʻa aloha nō iā ʻAnakala Keala Kawaahau, nāna nō i aʻo mai iaʻu i ka haku pāleoleo ʻana ma ka ʻōlelo Hawaiʻi ma Ke Kula Kaiapuni ʻo Ānuenue. Ma ʻaneʻi nō e niau ai ka ua Pāʻūpili ma nā kaupoku hale me ka pūmehana lā o kekahi ʻanakē nona ka pāʻū i kāpala ʻia i ka poi ʻawaʻawa me ka lūʻau heʻe, ʻoiai ʻo ia e niau ana ma ka lumi. Ma kēia awāwa, kahi o mākou e hoʻohui ai i ka ʻawa no ka lāhui ma Da Muliwai i nā pō mahina ʻo Māhealani, he mea hou a he mea kahiko pū nō hoʻi. Ola hou nā moʻolelo ma o ia mau manawa, me ka hoʻomanaʻo ʻana mai, i mea ia mau hana e lilo ai ko kākou mau moʻolelo i mea kaua no ka wā e hiki mai ana, i ʻoi aʻe ka maikaʻi ma mua o kēia wā nei. I ʻike paʻa pono, ma mua o ka Noho Hewa ʻAmelika, ʻoi kelakela ka nohona Hawaiʻi. ʻAʻole ia he manaʻo laulā—ua palapala ʻia. Hoʻohemo nā waihona palapala kahiko i ka lolo kolonaio ma o ka haki ʻana i nā kaula hao o ka noʻonoʻo.