E heluhelu i ka ʻōlelo Pelekane (Read in English). Unuhi ʻia na Kimopō.
ʻOiai ke piʻi nei ka hoihoi i ka ʻōlelo Hawaiʻi, ma ka pāpaho kūloko hoʻi e hoʻoulu ʻia ai nā kīpuka e ola makalapua ai ka ʻōlelo kulāiwi ma waho a‘e o kauhale a me ka lumi papa, wahi a kekahi mea ʻike o ia ‘oihana i kākau ai. ʻO kinohi wale nō kēia e ho‘omaka ʻia nei.
Paʻi Kiʻi ʻia na Mahina Choy-Ellis
Hoʻoponopono ʻia na N. Haʻalilio Solomon
Aloha nō kāua e kuʻu makamaka o ke kīleo hoʻokahi, koʻu hoa o ka noho kīpuka ʻana i ka malu o ka ʻōlelo Kanaka.
Nīnau ‘ia maila kou mea kākau, i aha lā ka pāpaho ‘ōlelo Hawaiʻi ma ke ‘ano he paepae, he ko‘o, a he lima hānai paha no ka ho‘ōla hou ʻana i ka ‘ōlelo a ko kākou po‘e kūpuna i ke au nei? ‘Oiai he pua kēia na ke kīhāpai o Puahia, kau koke a‘ela ka mana‘o i nā ‘ōlelo akamai i ho‘opa‘a mua ‘ia i nā puke a me nā palapala ‘imi no‘eau. ʻO kā Noenoe Silva ʻapo ʻana i ka ʻōlelo a Benedict Anderson no ia mea he imagined community, i ʻike ʻia ka lilo ʻana o nā nūpepa Hawaiʻi kahiko i wahi e lāhui ai ka poʻe Kānaka Maoli. ʻO kā Leanne Hinton hoʻi, e aʻoaʻo mai ana aia ke ola o ka ʻōlelo i kona komo ʻana ma nā māhele a pau o ka nohona kanaka, mai kauhale a i ka ʻaha kolokolo, mai ka ʻoihana kālepa a i ke kahua pāʻani, a ma nā ʻīpuka a pau o ko kakou mau hale — ma ka nūpepa, ke kīwī, ke kiʻi ʻoniʻoni, ka puke makekina, a pēlā aku nō. A he mau mea akamai hou aku hoʻi i kū i ka noʻeau.
Eia naʻe, no kēia hui ʻana o kāua i ke kino lahilahi o ka puke nei, e waiho ana au i ia mau leo ma ka ʻaoʻao, a e maliu aku ana i kekahi leo ʻokoʻa. ʻO ka leo ia o ke aloha, ʻo ka leo ia o ke ola, kahi leo e paʻē mau mai ana i kuʻu wahi kumu pepeiao i nā pule i hala aʻe nei. ʻO ia hoʻi ka leo o ʻAnakala Eddie Kaanana. He kupa ia no nā kaha i kaulana i ka lawaiʻa ʻōpelu, no Miloliʻi. He mau lima nō i huli mau i lalo i paʻa pono ai ke ola o ka lāhui i kona kuaʻana. A he wahi kupuna mānaleo Hawaiʻi i aloha nui ʻia e nā pulapula āna, nā mea hoʻi e hoʻonani mau ana i kona inoa mai Miloliʻi ā i ke awāwa uluwehi ʻo Pālolo. ʻO koʻu mau hui ʻana me kēia kalo kanu o ka ʻāina, he liʻiliʻi wale nō paha, ke helu ʻia a hoʻokūkū ʻia me kā kekahi. ʻO ka ʻono naʻe o ka ʻiʻo i loaʻa maila, he nui nō, ʻaʻole o kana mai. A eia nō ia ke hoʻomau nei i ka hānai ʻana i nei kama.
E ‘ole kēia ‘ano pāpaho ‘ōlelo Hawaiʻi, loa‘a ai kahi e pili pū ai nā kīpuka pono‘ī a kākou a launa like kekahi me kekahi ma ka ‘ōlelo a ka po‘e Kanaka.
Hoʻomanaʻo aʻela au i kekahi o kēia mau hui ʻana ma ka makahiki 2000. ʻO ia ka manawa i ʻae maila ʻo ʻAnakala Eddie e huakaʻi pū me nā ʻelele o Hawaiʻi nei no ka ʻAha Hoʻolauleʻa i ka Pāheona o nā ʻĀina Pākīpika, ma Kanakī (New Caledonia) e mālama ʻia ai. A ʻo au hoʻi, he lālā no ia hui ma lalo o ka hālau hula a koʻu makuahine. Ma mua iho o ko mākou haʻalele ʻana i ka ʻāina kulāiwi no kahi moku Kahiki, mea maila kahi ʻAnakala e aho ko mākou hoʻolauna mua ʻana, a ʻike aku ʻike mai i nā hana a mākou e hōʻike aku ana ma ka ʻāina mamao. No laila, ua hoʻolauna pū nō. Hula ka poʻe hula, mele ka poʻe mele, hana keaka ka poʻe hana keaka, a hōʻike mai nā lima noʻeau i kā lākou mau hana noʻeau. A ʻo ʻAnakala Eddie, ua haʻi moʻolelo mai no ia mea he lawaiʻa, e like me ka mea i aʻo ʻia iā ia.
Ma waena o kā iala moʻolelo ʻana mai, kiʻi akula ia i ʻelua mau pōhaku ʻiliʻili. ʻEleʻele kekahi, keʻokeʻo kekahi—he koʻa ia. ʻIke maila paha ʻo ia i ka haʻohaʻo o mākou poʻe māʻukaʻuka, no ka mea ua hiki ke lohe ʻia kona ʻeuʻeu, kona kolohe paha i ka nīnau ʻana mai, “A pehea? I mea aha kēia mau pōhaku? Maopopo iā ʻoukou?” Kā! ʻAʻole nō he maopopo iki! “He ʻumeʻume iʻa.” Kāhūhū! Kainō a ʻo ka lāʻau wale nō ke piʻi ona a ka iʻa, eia kā he pōhaku lawaiʻa hoʻi kā ka poʻe kahiko! Eia kā ke kupa i hōʻike maila.
ʻO kēia mau pōhaku ʻelua, no ka lawaiʻa liʻiliʻi ia ma ke kāheka. Ke hoʻopiholo ʻia kekahi pōhaku, huʻahuʻa maila ke kai, a piʻi nō nā huʻa i luna, ʻo ka hui maila nō ia o nā iʻa o ke kāheka no ka ʻike ʻana i ka mea hou. I ia wā, hiki ke hopu ʻia i ka lima a i ka ʻupena paha. ʻO ka mea ʻāpiki, i loa nō a pau ka huʻahuʻa ʻana mai o ke kai, pau pū ka hoihoi o ka iʻa a hoʻi akula, ʻaʻole lōʻihi loa ka wā e hopu aku ai. Pēlā ia i ke komo ʻana o ka pōhaku ʻeleʻele i kahi kāheka pōhakuhaku, a i ke komo ʻana o ka pōhaku keʻokeʻo i ke kāheka i piha i ke one. Eia naʻe, wahi a ʻAnakala, i hoʻopiholo ʻia ka pōhaku keʻokeʻo i loko o ke kāheka ʻeleʻele, ʻaʻole e hoʻi koke ka iʻa i kona wahi e peʻe ai. Ma muli o ke kūʻokoʻa o ke ʻano o kēia pōhaku, a me kona like ʻole loa me kahi āna e noho nei, ulu aʻela ka hoihoi o ka iʻa a ʻumeʻume maoli ʻia nō e noho ma kahi o kēia pōhaku. Pēlā nō ka pōhaku ʻeleʻele i hoʻopiholo ʻia i ke kāheka oneone o lalo. Pēlā pū paha kēia mea he pāpaho ʻōlelo Hawaiʻi.
Ma kēia ʻano kāheka, ʻo ka ʻōlelo Kanaka, ʻo ia ka huʻahuʻa e piʻi mua ai ka hoihoi o ka iʻa e pili mai. A ke piʻi aʻe nei nō. I ka hanakeaka i hui aku nei kākou poʻe iʻa—hui kino aʻela no Nā Kau a Hiʻiaka, hui hou ma ka papakaumaka no He Leo Aloha. I kēlā me kēia pule, launa pū kākou i ka ʻīnika ʻeleʻele o Kauakūkalahale a me ka leo nahenahe o Ke Aolama i loaʻa mai ka nūhou o ka wā nei ma ka ʻōlelo a nā kūpuna. Komo like kākou i ke Kīpuka Leo e hoʻonanea ai i ka leo mele a me ka leo walaʻau maoli o ka Hawaiʻi. A pēlā aku a pēlā aku nō.
Lua ʻole ka waiwai o kēia mau hanana, kohu ʻīpuka e hui like ai ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi o kauhale me ko ke ao. Me he mea lā he nohona kīpuka ka nohona Hawaiʻi o kēia au, he keu aku no ka poʻe ʻōlelo Hawaiʻi. Mālama ʻia ka ʻōlelo Kanaka i nā hale o ko kākou mau ʻohana, ma nā kula kaiapuni paha a me nā papa ʻōlelo Hawaiʻi, akā ke puka kākou i waho o ua mau kīpuka nei, auē! Pā ʻia ka pepeiao i ka namu, ʻo ka hemo paha auaneʻi o ka ʻōlelo mai ko kākou mau waha aku. E ʻole kēia ʻano pāpaho ʻōlelo Hawaiʻi, loaʻa ai kahi e pili pū ai nā kīpuka ponoʻī a kākou a launa like kekahi me kekahi ma ka ʻōlelo a ka poʻe Kanaka. A lilo auaneʻi ko Hawaiʻi Pae ʻĀina i kīpuka e kūpinaʻi ai ka ʻōlelo Hawaiʻi.
No laila, ua ʻikea ka pono o ke komo ʻana o ka ʻōlelo Hawaiʻi i nā ʻano pāpaho e kū nei i ka moku, i huʻahuʻa e ʻume i ka iʻa e launa pū. Eia paha ka nīnau i koe—he aha ke ʻano o ka pōhaku nona ia huʻahuʻa? He like a like paha me ke kāheka āna e noho nei? A i ʻole ia, he kūʻokoʻa maoli nō? Aia ke ola o ka ʻōlelo a me ka lāhui i ke kūʻokoʻa.