E heluhelu ma ka ʻōlelo Pelekane (Read in English). Unuhi ʻia na Hilinaʻi Sai-Dudoit.
I ka wā i hoʻohaumia ʻia ai ka wai inu a nā kamaʻāina o Oʻahu he mau ʻumi kaukani e ke kakalina mokulele e kulu iho ana no loko iho o kekahi o nā pahu kakalina a ka ʻOihana Moku i ka makahiki nei, ua ala hou mai nei ka hukihuki hanahana e pili ana i ke kuleana o ka pūʻali koa ma ʻaneʻi nei a me ke ʻano e mālama ai i kēia ʻāina. Ke hoʻokikina mai nei kekahi alakaʻi lāhui Hawaiʻi i nā hoa makeʻe pono—i “nā mea a pau hoʻi e aloha nei iā Hawaiʻi”—e makaʻala mau.
Paʻi Kiʻi ʻia na Josiah Patterson
Hoʻoponopono ʻia na N. Haʻalilio Solomon
ʻOiai he mau makahiki lōʻihi ke kūʻē ʻana i ko Red Hill Bulk Fuel Storage Facility o kekahi mau ʻahahui kūloko e ʻimi mau ana i ka pono o ka ʻāina, ʻaʻole naʻe i ulele mai nā keʻena mana o ka mokuʻāina i ka hana hoʻoponopono ʻana a hiki i ka wā i maʻi ai kekahi o nā kamaʻāina, me ka hoʻokomo pū ʻia i loko o ka haukapila. E like me ia kūʻē ʻana, he lōʻihi ke kānalua ʻana iho o kekahi mau ʻahahui makeʻe ʻāina i ke ʻano a ko ʻAmelika Huipūʻia pūʻali koa e hana nei i ka ʻāina. No laila i ʻeu aʻe ai ʻo Kalehua Krug i ka hoʻolaha ʻana aʻe nei he kuanaʻike Hawaiʻi i wahi e alakaʻi ai i ka mālama pono ʻana i ka ʻāina; ʻo ke Poʻo Kula ʻo Krug no Ka Waihona o Ka Naʻauao, he kula hoʻāmana Hawaiʻi; he kākau uhi; he hoʻokani pila, puʻukani, a he haku mele hoʻi.
He lālā pū hoʻi ʻo Krug no Kaʻohewai, ka hui nāna i kūkulu he koʻa ma ka ʻīpuka mua o ka Headquarters Commander of the U.S. Pacific Fleet, kahi a lākou e lawelawe mau ana he mau ʻaha hoʻomanamana Hawaiʻi, i loaʻa ai he kuanaʻike Hawaiʻi ma ona lā hoʻi e kūʻē ai i nā pahu kakalina nui a ka ʻOihana Moku he iwakālua e waiho nei ma lalo o ka ʻāina.
I Dekemaba nei, ua noho ʻo Krug me Flux Hawaii ma Pauoa, e kūkā kamaʻilio ai no ka huliamahi ʻana o ka poʻe he mau makahiki lōʻihi ma ka ʻaoʻao o ka pono, aia hoʻi ma Kapūkaki, e kapakapa mau ʻia nei ʻo Red Hill, a no ka hoʻolana ʻana hoʻi i ko kākou mau manaʻo.
N. Haʻalilio Solomon Aloha mai, e Kalehua. E wehewehe iki mai ʻoe i kā ʻoukou hana ma Kapūkaki. He koʻa, ʻōlelo mai nei ʻoe, he koʻa, a, he aha kona ʻoihana?
Kalehua Krug ʻĀ ʻoia, maopopo iā kākou i ka nānā ʻana i ka puke wehewehe ʻōlelo a Pūkuʻi i waiho maila na kākou, ʻo ke koʻa, he ʻano ahu pōhaku, pōhaku poepoe a koʻa nō hoʻi, a kūkulu ʻia no ka hoʻomāhuahua ʻana i ka iʻa a manu paha. Kūkulu pū ʻia ʻo ia ma kaʻe o kahawai i ka hapa nui o ka manawa, a i ʻole ma kahi o ke kai, a ua loaʻa maila nō kēlā, ʻoiai kūkulu ʻia kēia i mua o ka pāpū ʻoihana moku, ma ka puka mua o ka pāpū ʻoihana moku ma Kapūkaki. No laila, kūkulu ʻia kēlā koʻa ma laila, no ka mea i ka puka mua, ʻike mau ʻia he kia hoʻomanaʻo kēlā na ka poʻe kāʻalo aku no ka hihia e holo aʻe nei i kēia manawa he hihia ia o kānaka. ʻO ka mea wale nō e pōmaikaʻi ai kona kūkulu ʻia ʻana ma laila, he kahawai ko laila kekahi. No laila ke mālama ʻia nei ke ʻano o kona kūkulu ʻia ʻana, e like me ka ʻike i loaʻa iā kākou i kēia manawa. Akā, ʻaʻohe iʻa e ʻume ʻia ana, ʻaʻohe manu, inā ʻaʻole kākou kiʻi ma ke kaona ʻo ka manu he kanaka, a ʻo ka iʻa, he kanaka. No ka mea ʻo kēlā koʻa, he mea ʻume kanaka, ʻume ola ke ʻano. E ʻumeʻume i ka hoihoi o nā kānaka e kū nō ma ka ʻaoʻao kūpono o kēia hihia e kākoʻo ai no ka holo ʻana o ke kakalina i loko o ka wai ma lalo o ka ʻāina, e puka mai ana ma nā kahawai, ma nā paipu wai, i loko o nā hale e noho ʻia nei e kekahi o nā pūʻali koa i kēia manawa. He 90,000 nā kānaka i pilikia i kēia wai i hoʻohaumia ʻia, a no laila ʻo kēlā koʻa, he koʻa kēlā e ʻume ai i ka ʻike, e ʻume ai i ka noʻonoʻo a me ka ʻālawa o ko ka lehulehu mau maka no kēia hihia, e ʻume ai i ka lāhui e kū pū me ka poʻe nāna i uhauhumu i kēlā koʻa, a kū pū ma ka ʻaoʻao… a hoʻōla ma ka ʻaoʻao e hoʻoponopono ai i kēia hihia.
HS Pehea ka lōʻihi o nā makahiki, ke kahe ʻana o ke kakalina ma loko o ka wai, maopopo iā ʻoe?
KK ʻĀ, pehea lā hoʻi! ʻO ke kakalina hoʻi, ua hanini i waho o kēlā mau waihona a ʻike ʻia nō ma ka hala ʻana o ka makahiki 2000 he mau manawa, hōʻike pū ʻia i loko o kekahi mau palapala, kekahi mau haʻiʻōlelo i mua o ka ʻaha hoʻokolokolo, i ka makahiki 2014, ua hanini, ʻano nui loa, nā kālani kakalina i holo aku. He mau ʻumi kaukani a ʻoi i kēlā makahiki. A hiki i kēia manawa, he ʻoi aku ma mua o ka haneli kaukani kālani kakalina i nini ʻia i loko o ka ʻāina, ma muli o ka mālama ʻole o ka ʻoihana moku i kēlā mau waihona kakalina. (Manaʻo o ka Luna Hoʻoponopono: Ma mua, ua hōʻole mai ka ʻOihana Moku, ma hope naʻe, ua ʻae nō hoʻi lākou e mālama i ke kauoha a ka Papa Ola e hoʻohakahaka i nā pahu kakalina me ka waiho pū mai he palapala e wehewehe ana i kā lākou kiʻina hana ma nā lā mua o Pepeluali; aia a ʻae hope loa ʻia e ka Papa Ola, he ʻekolu anahulu ka lōʻihi e hoʻohakahaka ai ka ʻOihana Moku i nā pahu.)
HS ʻO wai ka poʻe e kū ana i mua o ka ʻaha hoʻokolokolo, e haʻiʻōlelo ana? ʻOukou, Sierra Club?
KK ʻĒ. Na kekahi mau lālā mai ke kula nui kekahi. Akā, ʻo ka poʻe aloha i ka ʻāina.
HS ʻAe. Ma laila ka mea ʻāpiki, he mau makahiki ka hoʻolaha nui ʻia ʻana no kēia pilikia a, huli ʻia mai ʻoukou e ka pepeiao kulikuli.
KK Maʻamau naʻe. ʻO kekahi hui i hānau i loko o keia kūkulu ʻana, ʻo ia hoʻi ʻo Kaʻohewai. He hui kēnā i hui ai nā ʻano ʻoihana like ʻole, ka poʻe, kekahi mau kula, kekahi mau ʻoihana, e alu like, e hōʻike ai i ka poʻe i ke alu like ʻana ma ka ʻaoʻao lāhui Hawaiʻi no kēia hihia. No ka mea, ma mua o kēia kūkulu ʻana, uhauhumu ʻana i kēia koʻa, ʻaʻole nō i nui loa ko ka Hawaiʻi ʻōlelo ʻana e like me ka ʻōlelo ʻana no Maunakea. No laila, kini a lehu ka poʻe i kipa i ka mauna, he mauna hou kēia, ʻo Kapūkaki, e hui ai nā ihu, e hui ai nā kānaka i ke aloha i ka ʻāina.
HS I kekahi wā i hala iho nei, ua hālāwai ʻoukou me kekahi luna o ka ʻoihana moku?
KK He hālāwai pōkole wale nō e hōʻike aku ai iā lākou i ko mākou mau manaʻo. E like me ka maʻamau, nui ka minoʻaka, nui ka hoʻomalimali, ma ko lākou ʻaoʻao. ʻAʻole lākou — makemake wau e hilinaʻi, ua ʻoiaʻiʻo kā lākou i hōʻike mai ai, akā, i loko o ke ʻano o ko lākou hoʻomalimali ʻana, he hana nui ka hilinaʻi ʻana. A ua hana nui ka manaʻo ʻana e hilinaʻi iā lākou, ua hana nui ma mua o ka hōʻea ʻana i kēlā hālāwai. He hālāwai wale aku nō kēlā e hōʻike ai iā lākou, ʻaʻole mākou makaʻu i ka hui ʻana me lākou, mau ko mākou hoʻohuoi ʻana i ko lākou.
HS Pehea, he akua anei nona kēia koʻa?
KK ʻĀ ʻoia. No laila, ua kūkulu ʻia he kiʻi na Andre Perez mā i kālai, nani loa, e kū ana i ke kino kiʻi o kekahi mea no Kāne, i loaʻa ma Kauaʻi. Akā, ʻo ia kiʻi ke kiʻi wale nō i maopopo iā kākou ma ka Hale Hōʻikeʻike o Bīhopa, a e kū ana i ke kino i kapa ʻia no Kāne. A, no laila, ua hoʻohana ʻia kona aka, kona ʻano i mea e kū hou ai ʻo Kāne. Kāne — Kāneikawaiola. ʻO ia kēia. A loaʻa kona kahu, e kahu mau ai, ā hiki i ka hopena o ke ola. Akā, ʻo ia ʻano, loaʻa kēlā ʻano, ʻaʻole ana e mea, pahuʻa kona mālama ʻia ʻana ma hope o kēia. E mālama maikaʻi ʻia ana ʻo ia. ʻĒ, Kāneikawaiola, e kū ana ʻo ia i waena o ke koʻa, a ma kona ʻaoʻao hema, he ipu pōhaku i kālai ʻia. He pola, ʻūmeke. ʻŌlelo kekahi poʻe he ʻūmeke, ʻōlelo wau he ipu — ipu wai. Ma laila kahi i waiho ʻia ai, hānai ʻia ai ka wai. No laila, ʻo ka mea e waiho ai nāna, he wai, he hoʻohāinu.
HS ʻŌlelo mai nei ʻoe he kahawai ko laila?
KK ʻĒ, Hālawa. ʻAʻole nō i nui loa ka nānā ʻia o kēia hihia. A no laila ʻo ia koʻa, inā he leo kāhea ko ke koʻa, e kāhea ana ʻo ia i ko ka poʻe ʻaoʻao ʻike, no kēia hihia. A hoʻohana ʻia kēlā ma kahi o ke ahu no ka mea, ʻo ke ahu, i kekahi manawa, pono kūkulu ʻia ke ahu me ka mālama ʻole ʻia me ka maikaʻi, a ʻo ke ahu, kohu heiau lā kona ʻano, i kekahi manawa. A no laila, ua kiʻi ʻia ke koʻa no ka mea ʻo ke koʻa, he mea e ʻumeʻume ai i ke kumu waiwai, he iʻa, he manu, kēlā ʻano. Mai kahiko mai, ua manaʻo mākou ma ko mākou kūkā ʻana no ka mea e kū ai, ʻoi aku ke koʻa ma mua o ke ahu, no ka mea, ʻo ia ʻano, he aha lā hoʻi, ke ahu pōhaku hoʻomanamana, e like me ka mea e kū mau ana he māka ia no ke ahupuaʻa, a ʻo kona ʻano o ka hoʻomanamana ʻia, kohu heiau. ʻAʻole kēlā kā mākou i makemake ai. ʻOkoʻa kēia. A Kānekoʻa, ʻo ke koʻa, he kinolau na Kāne. He kino na Kāne kekahi. I ke kālailai ʻana i kekahi o ko Kāne mau inoa. No laila, ua kū i kēlā, i ka wai a Kāne, koʻa, wai. No laila holo aku nō me kēlā ko mākou noʻonoʻo ʻana ma mua o ka hoʻoholo.
‘O ka mea wale nō, ho‘olana ‘ia ko‘u na‘au, ko‘u no‘ono‘o ma ka mau ‘ana o ka paio me ke kū ma ka ‘ao‘ao pono.
Kalehua Krug
HS Auē hoʻi kēia nīnau, pehea kou ʻimi ʻana i ka mea e lana ai ka manaʻo o kānaka no kēia mua aku. E walaʻau ana wau me kekahi hoa aloha no KAHEA. ʻŌlelo ʻo ia, “Easy to feel powerless,” ʻeā, he wahi komo wale kēlā e pau loa ai ka mana o ke kanaka hoʻokahi. Pehea ʻoe e hoʻolana ai i kou manaʻo?
KK ʻO ka mea wale nō, hoʻolana ʻia koʻu naʻau, koʻu noʻonoʻo ma ka mau ʻana o ka paio me ke kū ma ka ʻaoʻao pono. A no laila, wehewehe wau i ka poʻe, ʻo ia koʻa, hoʻomaka kēia ʻaoʻao o ka ʻike ma koʻu nānā ʻana i nā kiʻi akua, nā kiʻi no Kū i hoʻohele ʻia, i nauane ʻia i waena o ke anaina, ma luna o ka mauna, ma Puʻuhuluhulu, a i waena o nā wāhine, keiki, wāhine hāpai, luahine, ʻelemākule, nā mea like ʻole. A ma ka ʻike o ko kākou mau kūpuna, ua paʻa akula, ʻaʻole kēlā ka mea pololei. ʻAʻole kēlā ka mea pono. Akā, ke kiʻi nei au i kēia manawa, e kala mai, no ka poʻe heluhelu a hoʻolohe, ʻaʻole wau e hoʻohalahala nei. Ke ʻōlelo wale nei nō. He waha ʻōlelo ʻana no ka hana i hana ʻia. Ua hana ʻia kēlā, heluhelu ʻia ka moʻolelo, ʻaʻole pēlā. ʻAʻole kūlike i ka mea a Malo mā, a Kamakau mā i ʻōlelo ai.
ʻAʻole kūlike. Eia nō naʻe, ma ke kuanaʻike o ke kanaka, i mea aha ke kuanaʻike? I mea aha ka nohona Hawaiʻi? A ʻo koʻu ʻaoʻao kēia, a kaʻu e ʻōlelo mau ai i ka poʻe, ʻo ka mea nui o ka ʻōlelo, ka ʻike, ke aʻo ʻana, ka naʻauao ma kēia mau mea a pau, ma ka ʻike Hawaiʻi, ʻo ia hoʻi, ke kū ʻana o ke kanaka he lālā no ka honua. ʻAʻole ʻokoʻa ke kanaka, ʻaʻole ʻokoʻa ka iʻa, ka makani, ka pōhaku. ʻO kēlā ʻano hoʻokanaka ʻana, ke kūkulu hoʻopili ʻana i nā mea a pau, i ia mea he kanaka — kapa inoa, walaʻau, ʻo kēlā mau mea a pau, he papahana ia e ulu ai ke kuanaʻike. A i loko nō o kaʻu mea e ʻōlelo nei, pololei, pololei ʻole, ʻaʻole wau e ʻōlelo nei i kēlā. Ke ʻōlelo nei wau, he papahana kēlā e pili ai ke kanaka i ka ʻāina. A no laila, ma koʻu kālailai ʻana i ka mea i hana ʻia ma luna o Puʻuhuluhulu, inā ʻo kēlā hana he hana Hawaiʻi, ah… ʻaʻole i like me ka mea a kūpuna mā i waiho ai na kākou, eia nō naʻe, ke nīnau aku wau i ka nīnau, inā ua ʻoi aku ka pili o kānaka i ka ʻāina ma hope o kēlā, ʻōlelo wau, “ʻAe.” He mea i ʻume i ka poʻe, a i hoʻoulu i ke aloha i nā akua, i nā kūpuna, i nā ʻaumākua, i nā mea Hawaiʻi kahiko loa. A ke loaʻa kēlā ʻano ʻike kapukapu, ah, e ʻoi aku ai ka pilina o kānaka i ka honua. E manaʻo ana au, ma laila ka lanakila. No ka mea, aia kākou ma waena o ke kaua, a ʻo ke kaua, he kaua kuanaʻike. Ke ʻano o ka noho ʻana o ʻaneʻi nei, me ka poʻe ma mua. ʻO ka poʻe ma mua, ua kūkulu lākou i ko lākou nohona no ka pono o nā mea a pau. ʻAʻole wale nō lākou i kālele ma luna o ka pono o… ka pono kānaka. A ke hoʻoholo ʻia kēlā, a he nīnau paʻakikī kēia e ʻauamo mau ai, ma nā mea a pau e hoʻoholo ai, inā kākou e pākuʻi aku i kēlā nīnau ʻana inā he mea no ke kanaka wale nō, a i ʻole no ka honua holoʻokoʻa. Noʻu nei, hoʻolana ʻia koʻu naʻau ma ia ʻano o ka noʻonoʻo ʻana.
No ka mea, ʻike wau i ka hihia, ah, maʻalahi loa ka minamina i nā hana i hana ʻia aku nei, nā mea i hoʻoholo ʻia e nā aliʻi ma mua. Ah, ʻo ka hāʻule ʻana o ka ʻAikapu, noʻu, he keʻehina. Ah, ka ʻae ʻana i ka mikioneli, he keʻehina. Ah, hiki iaʻu ke wehewehe i nā mea a pau, mea, ke aupuni palapala, he keʻehina. ʻO ka Māhele, he keʻehina. Ah, mea, ka hoʻokahuli aupuni, he keʻehina. Nui nā keʻehina e ʻike aku ai i ka wāhi ʻia o ko kākou kuanaʻike a me ka noʻonoʻo. Ah, i loko o ka makemake ʻole e hoʻohalahala i kekahi ʻaoʻao o ka ʻike, ke ʻōlelo nei au ma ka wāhi ʻia o kēlā kuanaʻike, wāhi pū ʻia––moku ka pilina o kānaka i ka ʻāina. E like me ka mea i kūkulu ʻia e ka poʻe hope loa i pili i ka ʻāina nei. ʻApo ʻoe?
HS ʻAe.
KK Aia i loko o kekahi puke aʻu i heluhelu ai, he puke i kōkua iaʻu ma ka — ke kūkulu ʻana i kēia ʻano manaʻo ʻana. Ah, ma ka hopena o ka puke, nīnau ʻia ka nīnau — me ia manaʻo e ʻano hoʻoluʻuluʻu ai iā loko, pehea e holomua ai. A ʻo ka haʻina, lilo ʻoe, ʻo ʻoe ka waha ʻōlelo e moʻolelo ai i kēia moʻolelo. No laila ma ka moʻolelo ʻana e hoʻolana ai i kēia. No laila ma ke kū ʻana i mua o ka poʻe, a kēlā ʻōlelo ʻana i mua o kēlā mau kānaka i nīnauele mai iaʻu — hoʻolana ʻia koʻu naʻau, no ka mea, lohe ka poʻe. A ʻo ia wale nō ka mea i hiki ai iā kākou.
ʻO Sitting Bull kekahi. ʻO ia kāna i ʻōlelo ai. A no laila, e ʻōlelo ana ʻo Sitting Bull i kekahi mea maikaʻi loa e hoʻolana ana i ka poʻe i kēlā manawa, a e haʻalele ana ka poʻe, a nui ka hala loa o ka pāpulō, ka poʻe, nui ka maʻi, hoʻoneʻe ʻia lākou, kīpeku ʻia mai ko lākou ʻāina aku, a hoʻolana ʻia ʻo ia, no ka mea nīnau ʻia ʻo ia, “No ke aha ʻoe e hulahula mau ai? No ke aha ʻoe e oli mau ai? No ke aha ʻoe e hoʻolauleʻa mau ai? No ke aha ʻoe e ʻakaʻaka mau ai?” A ʻōlelo ʻo ia, he mau māhele kēlā no ka ʻIlikini ʻana — no kona lāhui. A ʻōlelo ʻo ia, inā hoʻokū ʻo ia i kēlā, hōʻoki ʻo ia i kēlā mau mea a pau, pau kona ʻōiwi ʻana, a no laila, hoʻolana ʻia koʻu manaʻo me kēnā.
HS Me he mea lā, hoʻolana pū ʻia kou manaʻo ma kou kāhea nui ʻana i ka poʻe e komo pū mai. Ah, ua nānā wau i kekahi wikiō i paʻi ʻia. ʻO ʻoe, e walaʻau ana. Nīnau ʻia ana ʻoe e ka mea hoʻolaha nūhou. He aha kāna mea i nīnau aku ai iā ʻoe? A ʻo kāu pane, ʻo “Join us.” Pehea kou manaʻo no ka poʻe i hiki ke huliāmahi mai i ʻaneʻi me ka poʻe e huliāmahi ʻole? Pehea kou manaʻo ma laila?
KK E like me kaʻu ma mua, ʻaʻole kēia he kūʻē ʻana i kekahi kanaka — i kekahi lāhui kanaka. He kūʻē ʻana kēia i kekahi kuanaʻike. A no laila, ʻo ia ʻōlelo ʻana e hoʻopili pū mai nā kānaka a pau. Ah, ʻo ia ʻano ʻōlelo e hoʻopili pū mai ai i ka poʻe i ka mea e hōʻike aku ai, ʻaʻole ʻo ke ʻano o ka ʻili ka mea e kono ʻia ai ke kanaka. ʻAʻole kā lākou ʻōlelo kekahi mea e kono ʻia mai ai lākou. ʻO ka mea wale nō, inā lākou lohe i ke kuanaʻike he — a e ʻōlelo ana wau he kuanaʻike ʻōiwi, kuanaʻike Hawaiʻi, he aha lā — ulu ʻo loko, pili pū mai. A ke ʻume ʻia ka ulu o loko, ʻo ia ka mea nui. ʻO ia ka pahuhopu nui. E kiʻi i ka poʻe a hoʻāʻo, e hoʻāʻo wale nō — e kūkulu i kuanaʻike hou aku, e pono ʻole ai kā kākou mau moʻopuna e hopohopo no ka mau a me ka ʻole o ke ola ʻana. A no laila, ke kono ʻia nei nā kānaka a pau e pili pū mai i kēia kuanaʻike.
HS A ulu ʻo loko, pili pū mai. Nani maoli. ʻO kaʻu e manaʻo nei, ʻo ka mea waiwai loa o kā kāua kamaʻilio ʻana, ʻo kou wehewehe ʻana mai i kēia manaʻo he kaua no ke kuanaʻike kēia. No ka mea lohe mau ʻia ma ka ʻōlelo haole, he culture war, kēlā ʻano. He hukihuki ko kēia lāhui me kēlā lāhui. He kuanaʻike nō. He ʻelua kuanaʻike e hukihuki ana, ʻeā.
KK ʻĒ. Well, ʻaʻole pili wale nō iā ʻAmelika kekahi. No ka mea, ke hana nei nā kānaka ma Kina i ka mea like. Ke hana nei ka poʻe ma ʻĪnia i ka mea like. A ke manaʻo nei kākou i kēia manawa, ʻo ia kuanaʻike ke kuanaʻike e kū ai ke kanaka, ʻo ia ke aliʻi o ka honua. A poina akula, he aliʻi ka ʻāina. ʻAe. ʻO ia ia kaua.
Ua hoʻoponopono ʻia kēia nīnauele i kūpono kona lōʻihi, i mōakāka hoʻi.