E heluhelu ma ka ʻōlelo Pelekane (Read in English). Unuhi ʻia na Frank E. Ka‘iuokalani Damas.
He mau waihona palapala kahiko ko Hawaiʻi, kahi e mālama ʻia nei he hoʻoilina nui o ka waiwai a makamae hoʻi no ka moʻomeheu a me ka ʻōlelo ʻōiwi o Hawaiʻi. ʻOiai he wā kēia e noa wale ai ka ʻike kuʻuna i ka lehulehu, pehea hoʻi kākou e hoʻokumu ai i nā loina o ke komo ʻana i loko o laila, i mea e hoʻomoamoa pono loa ʻia ai ia ʻike a me nā waihona nāna ia e mālama nei?
Paʻi Kiʻi ʻia na Keatan Kamakaiwi
Hoʻoponopono ʻia na N. Haʻalilio Solomon
ʻAʻole nō e hala ka inoa ‘o Mary Kawena Pūkuʻi i ka ʻike o ko kēia au; e ʻole ʻo ia nei, ola mau ai hoʻi ka ʻike ʻōlelo Hawaiʻi, ka ʻike moʻomeheu Hawaiʻi, ka ʻike loina Hawaiʻi, a ia ʻike aku ia ʻike aku. He mau puke e paʻa mau nei i ka lima o nā Hawaiʻi, i kākau ʻia e ua Pūkuʻi Wahine nei. Ma ka waha nō naʻe kāna ʻōlelo wali mai ke kumu mai o ka pō, ke kahua hoʻi i paʻa ai ia ʻike kūlipolipo a ko Hawaiʻi e kaena aʻe nei i kēia mau lā. Eia naʻe ka mea kupanaha, ʻoiai kāna kākau ʻana i ka puke wehewehe ʻōlelo Hawaiʻi—ke kāpena nō paha o ko kākou moku ʻōlelo Hawaiʻi—kākaʻikahi wale nō ka poʻe i lohe i kona leo, me ka leo hoʻi o nā ʻelemākule a nā luāhine hoʻi o ke au i hala, na lākou nō i hoʻākāka i nā hiʻohiʻona like ʻole a pau ma ke kūkā kamaʻilio ʻana me ua Pūkuʻi Wahine nei.
He limahana pūlama nui loa ʻia ʻo ua Pūkuʻi Wahine nei no ka Hale Hōʻikeʻike o Pīhopa no kanalima a ʻoi makahiki, a ma laila e waiho mau ai ia waihona leo nahenahe o ko ke au ma mua, he 850 a ʻoi hola. Ma laila e waiho mālie mai ana kāna mau hana luhi like ʻole a pau, pau pū nō hoʻi me nā nīnauele ʻana āna i nā kānaka ʻōlelo Hawaiʻi o kona wā. ʻO ka mea ʻāpiki naʻe hoʻi, no ka loli ʻana o ke au o ka manawa a me ke ʻano o ka nohona, he paʻakikī paha ka lohe ʻia ʻana o ua mau leo nahenahe lā e ka pepeiao o ko kēia au. Aia nō hoʻi ka pono ʻo ka hele kino ʻana aku a noho i mua o ka lolo uila o ia wahi, kau ke apolohe, kani ka leo. He ʻelua lolo uila o ia wahi i hoʻokoe ʻia no ka hoʻolohe ʻana i ia mau mea, no laila inā ʻo ke kolu ʻoe, ʻo ka hoka nō ia. He waiwai lua ʻole kēia waihona ma ka ʻike moʻomeheu, ka ʻike ʻāina, ka ʻike ʻōlelo Hawaiʻi, a nui hou aku; na wai lā hoʻi e ʻole! A inā nō paha kākou e huliamahi aku nei i ka ʻimi loa ʻana a paʻa hou mai ka Hawaiʻi ʻana, e alahula mai nō ia wahi i kānaka, ʻaʻohe o kana mai! ʻO ka mea hilu loa hoʻi o ia waihona, ua hānau ʻia ona kānaka nīnauele ʻia ma mua, a ma hope pono iki paha, o ka hoʻokahuli aupuni; he mau kānaka i hānai piha ʻia paha ma ka ʻōlelo Hawaiʻi; i hele kula nō paha ma ka ʻōlelo Hawaiʻi; i launa nō paha me nā hoa ʻōlelo Hawaiʻi piha—ʻo ka ʻōlelo Hawaiʻi nō ka ʻōlelo o ka ʻāina ma ia wā.
I wahi kumu hoʻohālikelike wale nō e makili iki mai ai ka lā i Kumukahi, eia kekahi mau ʻike i paʻa iā Joseph Kealiʻikūikamoku ʻĪlālāʻole, he kama na ka ʻalā paʻa o Kaueleau. ʻO kekahi nō ia o nā kumu hula hanohano o ua Pūkuʻi Wahine nei, a ma o kā lāua pilina i huʻe pono ʻia mai ai ka ʻike kūliʻu o ua ʻo ʻĪlālāʻole. Ua laha loa kona inoa i kāna aʻo ʻana i ua Pūkuʻi Wahine nei i ka hula, a laha maila i ka lehulehu. He kanaka ʻike nui loa nō naʻe ia: he ʻike i ke kuku paʻūpaʻū me nā wai e hoʻoluʻu ai; he ʻike i ka lāʻau kau me ka lāʻau kāhea; he ʻike i ka haku ʻana i nā ana kapa kuiki; he ʻike i ka humuhumu lei pāpale; he ʻike i ka ulana ʻana i ka lau hala, a ia māhele ʻike aku ia māhele ʻike aku i huʻe ʻia ma ka ukamaʻilio ʻana o lāua. ʻO kā ua Pūkuʻi Wahine nei mea nui naʻe, ʻo ia ka nīnanīnau ʻana iā ia i nā inoa ʻāina o Puna i mea e paʻa mau ai, no ka mea hoʻi, ma kona noʻonoʻo ʻana aʻe, “Minamina o nalowale.”
Ma ia huakaʻi ʻana a lāua i nā inoa ʻāina o Puna paia ʻala i ka hala, ʻo ka hoʻomanaʻo aʻela nō ia o ua ʻo ʻĪlālāʻole i nā pana o ka ʻāina, ʻo ia hoʻi, nā moʻolelo nui e pana ʻia aku ai ka inoa. ʻO Honolulu nō hoʻi kekahi o ia mau pana ʻāina, i mau mai ai hoʻi ia inoa pana ma ka hoʻoheno ʻana penei,
Aia i Honolulu kuʻu pōhaku,
ʻO Keʻalohilani kuʻu haku ia.
Ua paʻa mau nō ia mau inoa ʻāina a hiki i kēia wā. Hoʻomanaʻo aʻela nō naʻe ʻo ʻĪlālāʻole; ʻo Keʻalohilani ke kāne a ʻo Honolulu kāna wahine. Ma muli hoʻi o ke ʻano lili a huhū mau o Pele, ua hoʻolilo aku nō hoʻi ia Wahine o ka Lua iā lāua ala a kū a pōhaku, a aia nō ke waiho ala a hiki i kēia mau lā. ʻO lāua nō kekahi o nā kupua he lehulehu i luku ʻia e Pele ma Puna.
Hoʻomau akula ua Pūkuʻi Wahine nei a me kāna kumu hula aloha i kā lāua huakaʻi mākaʻikaʻi i nā inoa pana ʻāina o Puna, hōʻea akula i nā niu moe kaulana o Kalapana. Ma ia wahi naʻe, lohe ʻia ko lāua hoʻopaʻapaʻa iki ʻana. ʻO ia hoʻi, ua lawe ʻia nō ʻo Pūkuʻi a me ona hoa huakaʻi e ka mea āna i kapa ai ʻo Māmā Keake, a ʻike lākou i nā niu moe kaulana o Kalapana, “Ua hele a hihipeʻa i ka nāhelehele.” Hōʻole mai nō naʻe ua ʻo ʻĪlālāʻole, “ʻAʻole, ʻo ka niu moe pololei maoli o Kalapana i kapa ʻia ai kēlā wahi he niu moe, aia i waho nei.” ʻO ia hoʻopaʻapaʻa nō ia o lāua nei a hāʻawi pio iki ua ʻo ʻĪlālāʻole, no kona ʻike ʻana paha, ua loli ke ʻano o ka ʻāina ma nā makahiki lōʻihi āna i noho ai ma kona ʻāina hoʻokama, ma Aia i Honolulu Kuʻu Lei Hōkū.
ʻO ia moʻolelo i hōʻike ʻia aʻe nei, ʻo ia nō paha kahi hoʻokahi e helu ʻia ai ia mau inoa o nā wāhine a Kumukahi e waiho ana ma ke ʻano he pōhaku, me ka wehewehe pū ʻana mai i ke ʻano i hoʻohana ʻia ai e ka poʻe kahiko ma ka nānā ʻana i ka piʻina a ka lā. He mau ʻōlelo liʻiliʻi nō paha aia ma ʻō a ma ʻaneʻi e hōʻiliʻili ʻia ai.
Pēlā lāua i mākaʻikaʻi mau ai i nā ʻāina o Puna ma ka hōʻoia ʻana i nā inoa ʻāina, ka puana ʻana, ka pela ʻana paha, a me nā moʻolelo pana ʻāina e pili pū ana. ʻO ke ake nō hoʻi paha o ka mea hoʻolohe, ʻo ia ka nānā ʻana i ka palapala ʻāina a lāua e nānā ana paha lā ma ia huakaʻi kamaʻilio ʻana a lāua. A ma ʻō aku o ka ʻike palapala ʻāina, ʻo ke kaʻikaʻi ʻana a nā wāwae ma ia mau wahi a ʻike i nā pana kaulana o ka ʻāina: ka heiau ʻo ʻĪmakakōloa no ka hula ma uka o Hīlea Uka, ʻo ka ʻalā paʻa o Kaueleau i Kanane, a hala aku nō hoʻi a Pohoiki kahi o nā wahi uʻi loa o ka ʻāina, a Kawaiakeakua i ʻOpihikao, a ka hoʻolele kē ʻana a kamaʻāina i ka lua hoʻolele kē o Malama, i hea ʻia ai hoʻi ka ʻōlelo, “kēlā kē, kēia kē; kēlā kē, kēia kē, a lele!” e ka poʻe hoʻolele lāʻī e pāʻani hoʻolele kē ana, a Waiʻākōlea aku i ulupā ʻia e ke kai nui a hoʻokē ʻia, āhua ke one i luna, a ia wahi aku ia wahi aku.
Hōʻea akula ko lāua mau hoʻomanaʻo ʻana a ka lae kaulana i ka hikina, a Kumukahi. A nīnau akula ua Pūkuʻi Wahine nei i kāna kumu hula, iā ʻĪlālāʻole, inā paha ua paʻa nā inoa o nā wāhine a Kumukahi, i hoʻohani ʻia mai nō a hiki loa mai i kēia wā ma ka hula ʻana,
E hoʻoipo ana me Haʻehaʻe,
Me nā wāhine noho kahakai.
ʻO ia nō hoʻi nā wāhine nō a Kumukahi i ʻōlelo ʻia aʻe nei. ʻO ka helu akula nō ia o ua ʻo ʻĪlālāʻole i nā inoa o nā wāhine noho kahakai a Kumukahi: ʻo Haʻehaʻe, ʻo Makanoni (i puana ʻia hoʻi ʻo Makānoni a ʻo Makaʻānoni paha), ʻo Pāʻūpōʻulu, a ʻo Wainonoʻula. Wahi nō hoʻi a kekahi poʻe, ʻo Hanakaulua ka lima o ka wahine. He mau pōhaku ia mau wāhine e noho ala, a ma ka ʻike ʻana o ua kupa nei o ka ʻalā paʻa o Kaueleau, he helu ʻana hoʻi kā lākou i ke neʻe ʻana o ka piʻina a ka lā. Hele nō ka lā a hiki ka puka ʻana i Wainonoʻula, hoʻi aku. ʻO ia hoʻi ʻana a ka lā a hiki aku nō i Kumukahi me Pāʻūpōʻulu, pau.
ʻO ia moʻolelo i hōʻike ʻia aʻe nei, ʻo ia nō paha kahi hoʻokahi e helu ʻia ai ia mau inoa o nā wāhine a Kumukahi e waiho ana ma ke ʻano he pōhaku, me ka wehewehe pū ʻana mai i ke ʻano i hoʻohana ʻia ai e ka poʻe kahiko ma ka nānā ʻana i ka piʻina a ka lā. He mau ʻōlelo liʻiliʻi nō paha aia ma ʻō a ma ʻaneʻi e hōʻiliʻili ʻia ai. Aia naʻe i ka poʻe paʻa moʻolelo o ke au ma mua, i hoʻopaʻa ʻole ʻia ai ko lākou ʻike a me ko lākou mau manaʻo ma nā puke, nā nūpepa, a ia mea aku ia mea aku. Pehea lā ko kākou ʻimi ʻana i ka pono o ko kākou moʻolelo Hawaiʻi a me ka pono o kā kākou ʻōlelo Hawaiʻi i paʻa pono ai ia mau ʻike.
ʻO kā ua Pūkuʻi Wahine nei mea nui naʻe, ʻo ia ka nīnanīnau ʻana iā ia i nā inoa ʻāina o Puna i mea e paʻa mau ai, no ka mea hoʻi, ma kona noʻonoʻo ʻana aʻe, ʻMinamina o nalowale.ʻ
Ma ke akamai o “ka wahine hoʻolaʻi me ka lei kukui” i paʻa ai ka leo o ia poʻe kahiko ma ka lola. Aia nō ia mau leo ke waiho lā, ke kali ala nō hoʻi i ka poʻe o kēia wā e kiʻi hou aku, e hoʻolohe hou aku, a e hoʻōla hou aku. Wahi hoʻi a kekahi poʻe, he mau ʻike kapukapu ke waiho ala ma ia waihona, i kūpono ʻole hoʻi ka hoʻolohe wale ʻana o ko ke au nei. ʻAʻole hoʻi i waiho wale ʻia ka ʻike ma kauwahi e kāʻili wale ai ʻo haʻi. Pehea lā naʻe ka pono? Eia kākou i ke au noanoa o ka ʻike no ka ʻimi loa ʻana e hoʻōla hou i ka ʻike a me ka ʻōlelo Hawaiʻi, e hoʻāla hou i nā loina o ka wā kahiko i poina ʻia e ko ke au nei. Inā e hoʻonoa wale ʻia nā ʻano ʻike like ʻole a pau, e hapa mai ana nō anei ka ʻihiʻihi? Inā naʻe paha e waiho wale ʻia ma kona wahi kapukapu e moe mau ai, e ʻike ʻia ana nō paha ia mea kapukapu, a nalowale paha i kēlā ʻaoʻao ma ʻō?
E nā hoa hoʻoheno o ka ʻike Hawaiʻi, aia nō ka pono ʻo ke ola o ia ʻike a kākou e hoʻomakauliʻi nei. ʻAʻole kākou e waiho wale aku i ka ʻike a hala loa i ke ao pau ʻole, aia nō i kēia ao ke ola. E like nō paha me ka nui o ke kaena ʻana o kākou i ke ola o ka ʻōlelo Hawaiʻi me ona ʻike a pau, pēlā ke kiʻi ʻana aʻe i ka ʻike i waiho aloha ʻia mai na kākou. ʻEu mai, e nā hoa, hō aʻe hoʻi i ke ola ahuahu o ko kākou Hawaiʻi ʻana, a mau loa aku nō!